Jakie piękne samobójstwo Rafała Ziemkiewicza to więcej niż kontynuacja tez zawartych w głośnych książkach Piotra Zychowicza Pakt Ribbentrop- Beck i Obłęd ’44. Ziemkiewicz nie tylko wspiera „rewizjonistyczne” opinie swojego redakcyjnego kolegi z tygodnika „Do Reczy”, ale idzie o krok dalej. Autor bez pardonu rozprawia się z XIX-wiecznymi polskimi powstaniami, negatywnie ocenia czasy II Rzeczypospolitej, głównie rządy sanacji, wreszcie ostro krytykuje uległy wobec aliantów, „marionetkowy” rząd Władysława Sikorskiego, a potem Stanisława Mikołajczyka. Wytyka niedojrzałość takim postaciom jak lider sprzysiężenia podchorążych Piotr Wysocki, członek Rządu Narodowego z okresu powstania styczniowego Stefan Bobrowski, sanacyjny szef MSZ Józef Beck. Większość bohaterów wymienionych w książce zasłużyła na rozliczenie, niemniej chyba nie takie, jakie proponuje Ziemkiewicz. Umniejszając zasługi każdej z tych postaci, uwypukla tę samą zgubną chorobę, jaką ma być „polskie szaleństwo”, łatwość do przelewania krwi za nie docenia faktu, iż etos powstań był kluczowym spoiwem tożsamościowym i państwotwórczym międzywojnia. Czy mogło być inaczej, zważywszy na charakter odzyskanej i utrwalonej w walce o granice niepodległości? Wyrażone w książce opinie trafiają więc w stare koleiny, powielają znane historykom antypowstańcze tezy Romana Dmowskiego piętnujące bezrozumne trwonienie substancji narodowej. Ocena sanacji stanowi kalkę negatywnych poglądów wszystkich poważniejszych opozycyjnych polityków dwudziestolecia, od endecji przez centrolew aż po utworzony przez Sikorskiego Front Morges. Na plan pierwszy wysuwa się intelektualny uwiąd rządzących elit, prywata, forowanie miernot, zgubny wpływ autorytaryzmu na społeczeństwo. Ziemkiewicz w swoich sądach zapędza się dość daleko. Któż chce być członkiem narodu lwów dowodzonych przez baranów (a raczej czytając expressis verbis: baranów prowadzanych przez baranów), kontynuatorem tradycji głupiego pobrzękiwania szabelką, niepoprawnym marzycielem „dziecinnie” traktującym politykę w kategoriach moralnych? Autor stwierdza, że gdyby istniał gabinet psychoanalityczny, do którego mogłyby przychodzić narody, Polacy powinni być jednymi z pierwszych pacjentów. Zarzucając polskim elitom ułańską fantazję, zaleca terapię, której na imię czy skandal?Ostrość oskarżeń współgra miejscami z nieparlamentarnym językiem. Choćby w tych fragmentach, gdzie czytamy o „wydymaniu” i „przecweleniu” Sikorskiego i Mikołajczyka przez alianckich gangsterów. Należy dodać, że postawienie w zasadzie znaku równości między demokratycznymi przywódcami Churchillem i Rooseveltem a Hitlerem i Stalinem jest skandaliczne. Słów o II wojnie światowej, w której „nie było żadnej walki Dobra ze Złem, tylko krzątanina mniejszych i większych gangsterów, starających się nachapać każdy dla siebie, ile się tylko da”, nie można traktować inaczej niż jako demoralizujące nadużycie. Dodajmy do tego zazdrość Ziemkiewicza, że to Francji trafił się u władzy ktoś taki jak kolaborujący z III Rzeszą Pétain, a nie „jakiś idiota od honoru”. Pomijając ahistoryzm tego stwierdzenia (większość elit nazistowskich nie chciała polskiego rządu prohitlerowskiego), należałoby się zastanowić, czemu ma służyć ten historyczny nihilizm. Nie znajduję innych powodów niż chęć podgrzania atmosfery i wywołania zawierająca kontrowersyjne tezy często czyni pozytywny, inspirujący dyskusję ferment, niemniej gdy przekracza się granicę, po której operuje się już tylko skandalem, psuje to debatę historyczną. Szkoda, bo Jakie piękne samobójstwo wymaga krytycznej i merytorycznej oceny, zwłaszcza że opisując bolesną historię Polski w XX w., Ziemkiewicz czyni wysiłki, aby książka stała się manifestem dla obecnych polityków. Autor czuje się w obowiązku przypomnieć nam, że „Niemcy, Francuzi, Brytyjczycy i inni Europejczycy powinni nas za Bitwę Warszawską codziennie, (…) całować po dupie. Do dziś zresztą. A skoro tego nie robią, to wniosek prosty i narzucający się, który najbardziej zaczadzony romantycznym wychowaniem Polak powinien wyciągnąć i przyjąć do wiadomości: czynnik wdzięczności, mechanizm odwdzięczenia się w polityce międzynarodowej nie istnieje”. Jeśli książka ta ma być wnikliwą analizą polskich błędów, autor powinien opierać się na twardych historycznych argumentach. Czy tak jest w istocie?Rosyjska nahajka a RealpolitikZiemkiewicz uważa, że polski gen samobójczy mamy wpisany wraz z utrwaloną w umysłach romantyczną kosmologią. Brak suwerenności w czasach PRL tylko ten stan pogłębił, niemniej teraz nie ma już powodów, byśmy wciąż dźwigali insurekcyjny balast. Tymczasem gdybyśmy uczciwie przyjrzeli się genezie XIX-wiecznych powstań, musielibyśmy przyznać, że stanowiły one odpowiedź na ówczesną sytuację polityczną. Radykalizm skutkujący zrywami był wprost proporcjonalny do działań zaborców. Nie zapominajmy też o różnicach między zaborami. O wiele łatwiej było uprawiać Realpolitik w monarchii habsburskiej z Kazimierzem Badenim jako premierem Austrii, posługując się w galicyjskich urzędach, sądach i szkołach językiem polskim. Natomiast niezwykle trudno, bez odrzucenia cech uznawanych nie tyle za wartości polskie, ile ogólnoludzkie – jak godność i przyzwoitość – być piewcą realizmu w Kongresówce. Nie bez powodu Stańczycy swą lojalistyczną działalność prowadzili w Krakowie, a organizacja bojowa PPS likwidowała carskich konfidentów w Warszawie i krytyce powstań Ziemkiewicz posiłkuje się słowami Dmowskiego, szkoda jednak, że w swoich rozważaniach pominął słowa innego, jak rozumiem, miłego jego sercu przedstawiciela obozu narodowego, Jana Ludwika Popławskiego, który w 1898 r. w tekście Stosunek do rządu w polityce narodowej głosił: „romantyzm polityczny był przed 40 i 50 laty polityką prawdziwie realną, odpowiadał bowiem ówczesnej rzeczywistości. (…) Ludzie czynu, politycy realni, nawet tacy »mężowie stanu«, jak książę Adam Czartoryski, spiskowali i przygotowywali powstania”. Warto też dodać, że wbrew powszechnej opinii XIX-wieczni konspiratorzy oglądali się też na ówczesną geopolitykę. Przyjrzyjmy się najbardziej irracjonalnemu według Ziemkiewicza powstaniu styczniowemu. W 1856 r. Rosja upokorzona klęską w wojnie krymskiej straciła pozycję dominującego mocarstwa. W 1863 r. prowadzona przez Napoleona III polityka mogła wyglądać z polskiego punktu widzenia na korzystną. Bądź co bądź to dzięki francuskiej interwencji Aleksander II i Otto von Bismarck odstąpili od konwencji Alvenslebena mówiącej o współpracy obydwu państw w tłumieniu powstania. Na salonach zachodnioeuropejskich rozpatrywana była idea odrodzenia Polski pod panowaniem Habsburgów, co próbował wykorzystać książę Władysław Czartoryski. Oczywiście z dzisiejszej perspektywy można powiedzieć, że była to naiwność. Napoleon okazał się za słaby, a powstańcy nie mieli szans przeciwstawić się carskiej armii. Czy to jednak powód, by dziś uznać ich za wariatów, a powstanie styczniowe za nierozważne głupstwo romantyków?Wbrew twierdzeniom Ziemkiewicza podzieleni Polacy w każdym z zaborów zachowywali się odpowiednio racjonalnie i stosownie do sytuacji politycznej. W zaborze austriackim byli wiernymi obywatelami ponadnarodowej monarchii Franciszka Józefa. Podobnie zresztą jak Czesi, na których tak często wskazują obecni „realiści”, zapominając, że nasi południowi sąsiedzi nigdy nie byli poddanymi cara. W Prusach w obliczu germanizacji co prawda nie było powodów do radości, ale zważywszy na niemiecką dokładność w egzekwowaniu prawa (co wykazał casus Drzymały), istniały możliwości obrony swojej tożsamości. Wreszcie w Królestwie Polskim i na ziemiach zabranych poddani ostrej rusyfikacji, pozbawiani swobód obywatelskich, faktycznie nie mieliśmy innego wyjścia i radykalizacja polskich nastrojów siłą rzeczy musiała postępować. To w obliczu rosyjskiej nahajki wybuchały powstania. Ci sami Polacy przebywający w innych częściach dawnej Rzeczypospolitej tak łatwo nie sięgali po broń. Oddajmy raz jeszcze głos Popławskiemu: „Gdyby istotnie upadek powstania w roku 1863 był przyczyną zmiany w kierunku i zadaniach naszej polityki narodowej, to w zaborze rosyjskim musiałby ten zwrot w pojęciach i dążeniach społeczeństwa ujawnić się najwyraźniej. Tymczasem, gdy w Galicji, a następnie w zaborze pruskim tzw. polityka trzeźwa, przemianowana później na politykę ugodową, święciła tryumfy i zyskiwała coraz liczniejsze zastępy zwolenników, w zaborze rosyjskim społeczeństwo polskie [o tym] nie myślało”. O ile w pozostałych dwóch zaborach przywódcami „sprawy polskiej” byli ugodowcy, o tyle w zaborze rosyjskim tacy ludzie jak Wielopolski czy nawet Dmowski z teoretycznie niekonfrontacyjną ideą „pracy narodowej” nie byli w stanie zatrzymać ruchów wolnościowych. Dobrym przykładem pokazującym, że mimo usilnych starań endecji nie udało się powstrzymać dążeń insurekcyjnych, była rewolucja 1905 której nie byłoRafał Ziemkiewicz dowodzi, że niezamierzona, ale skuteczna synteza odmiennych wizji Dmowskiego (walka cywilna) i Piłsudskiego (czyn zbrojny), przy wyjątkowo korzystnej koniunkturze wytworzonej dzięki I wojnie światowej, dała Polakom upragnioną niepodległość. To słuszna uwaga. Niemniej – jak zaznacza autor – wielki sukces, jakim był 11 listopada 1918 r., a potem triumf nad bolszewikami w 1920 r., był zarzewiem późniejszej klęski 1939 r. Z wieloma krytycznymi ocenami dotyczącymi II RP należy się zgodzić. Niemniej czy za całe zło należy obwiniać piłsudczyków? Wystarczy wspomnieć antyżydowskie fobie Dmowskiego, polonizowanie mniejszości narodowych na kresach przez endeków czy nagonkę i histerię wokół „niepolskiego prezydenta” Narutowicza, jaką rozpętali w grudniu 1922 politycy tacy jak Stroński. Czy wszystkie te fakty nie wpłynęły na zatrutą atmosferę u zarania II RP? Jeśli autor Myśli nowoczesnego endeka nie odżegnuje się od tej tradycji, czyż nie uczciwej byłoby przyznać, że wina była także po stronie endecji? Osobną kwestią jest rozważany przez autora rok 1939 i upadek państwa. Autor powtarza tezę Zychowicza, iż rząd polski, odrzucając żądania Hitlera, popełnił kardynalny błąd, istniała bowiem możliwość „taktycznego” porozumienia z III Rzeszą, dzięki któremu można było uniknąć wojny, a co za tym idzie: strat, na które podczas kampanii wrześniowej i późniejszej brutalnej niemieckiej okupacji Polska się zaznacza, że nie snuje rozważań, „co by było gdyby…”, ale zajmuje się tylko tym, co faktycznie się zdarzyło. Nie jest jednak w tym konsekwentny. Opisując alternatywę wobec polityki zagranicznej Józefa Becka, jednoznacznie opowiada się za ewentualnością, której tak naprawdę w ogóle nie było! Nikt z wpływowych elit, rządowych czy opozycyjnych, nie brał pod uwagę sojuszu z Hitlerem. Dlatego słynne przemówienie Becka o honorze, tak wykpiwane przez Ziemkiewicza, w tej sytuacji było trzeźwe i logiczne. Beck doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że dobre stosunki z III Rzeszą były chwilowe. Polskie założenie, że jakiekolwiek ustępstwa terytorialne są wykluczone, było ze wszech miar słuszne. Beck wiedział, od czego rozpoczęły się rozbiory, dlatego akceptacja „wspaniałomyślnej propozycji” Hitlera była czymś niedopuszczalnym. „Gdzie jest ta linia? Jest nią nasze terytorium, ale nie tylko – mówił na odprawie w MSZ 24 marca 1939 r. – Linia ta obejmuje także niemożliwość przyjęcia przez nasze Państwo, w tym drażliwym punkcie, jakim zawsze był Gdańsk, żadnej jednostronnej narzucanej nam sugestii. I bez względu na to, co Gdańsk jest wart jako obiekt (…) chodzi o to, że w dzisiejszym stanie rzeczy odgrywa on rolę symboliczną, to znaczy, gdybyśmy mieli się przyłączyć do tego typu państw, które dają sobie dyktować prawa, to wtedy nie wiem, gdzie się to skończy. Dlatego rozsądnej jest iść przeciw nieprzyjacielowi, niż czekać, aż on do nas przyjdzie”. Czy naprawdę można było wtedy za te słowa Becka skrytykować?W styczniu 1939 r., po rozmowach z Hitlerem w Berchtesgaden, szef polskiego MSZ ostatecznie upewnił się, że żądań niemieckich Polska nie może zaakceptować. Decyzja ta została zaaprobowana przez prezydenta Mościckiego i marszałka Śmigłego- -Rydza. Fakt ten, który skwapliwie pominął Ziemkiewicz, zadaje kłam przypuszczeniom, że do wojny z III Rzeszą pchnęła nas brytyjska oferta gwarancyjna z 31 marca 1939 r. Ziemkiewicz ma racje, gdy przypomina, że trzy dni po gwarancjach Albionu zapadła decyzja Führera o przygotowaniach do Fall Weiss, czyli wojny z Polską. Nie jest to jednak żaden przełom, a to dlatego że już w lutym Hitler dość jasno mówił o tym, że Polska powinna zostać „wyeleminowana jako samodzielny byt w stosunkach międzynarodowych”, gdyż gwarantem skutecznej polityki odtąd ma być Wehrmacht. Warto także przypomnieć słowa niedoszłego sojusznika o „likwidacji traktatu wersalskiego w odniesieniu do Polski, w razie konieczności za pomocą innych środków niż dyplomatyczne”. Oferta Chamberlaina nie była żadną diabelską pułapką, w którą dał się złapać Beck, ale próbą ratowania pokoju. Beck zdecydował się na nią przystać, gdyż była to jedyna mocna karta, jakiej mógł w tym momencie użyć. Późniejszy traktat sojuszniczy z Albionem z 25 sierpnia 1939 r. mógł wpłynąć na ostudzenie zapędów Hitlera. Beck sądził, że jedynie zdecydowana postawa może przynieść skutki. Co prawda, alianci do tej pory byli wobec Niemców ulegli, a słabe państwa jak Czechosłowacja czy Austria kapitulowały bez oporu, niemniej sytuacja diametralnie się zmieniła. Po podporządkowaniu Czechosłowacji i złamaniu ustaleń z Monachium polityka appeasementu zbankrutowała. Hitler dobitnie pokazał, iż jest kompletnie niewiarygodnym partnerem. 3 września 1939 r., po otrzymaniu wiadomości o wypowiedzeniu przez Wielką Brytanię i Francję wojny Niemcom, Beck podobno miał powiedzieć: „Naród miałby prawo postawić mnie pod mur i rozstrzelać, gdyby oni nie weszli do wojny”. Ziemkiewicz na rzecz swej tezy o sojuszu z Niemcami słusznie zaznacza, że Hitler na przełomie 1938/1939 r. nie mógł być postrzegany jako ludobójca. Tym łatwiej byłoby Polsce hipotetycznie pójść na układ w rodzaju „mniejszego zła”. Uwaga ta działa jednak w dwie strony. Beck, ryzykując ewentualność przegranej, a więc i niemieckiej okupacji, nie mógł wiedzieć, że będzie ona zbrodnicza. Natomiast miał pełne prawo sądzić, zgodnie ze swoim doświadczeniem i wiedzą, iż okupacja ta może wyglądać podobnie do tej z czasów I wojny światowej. We wrześniu 1939 r. nikt nie zdawał sobie sprawy, czym w swej istocie są Niemcy nazistowskie. Wielu Polaków, a nawet polskich Żydów, uważało, że jest to kraj zachodniej cywilizacji, a co za tym idzie: okupacja będzie w miarę łagodna. Nie było też winą Becka, że Francuzi i Brytyjczycy zachowali się irracjonalnie i nie wypełnili swoich zobowiązań sojuszniczych. To, że ich postępowanie było zaskoczeniem, potwierdza też Hermann Göring, który spanikowany perspektywą wojny na dwa fronty, zwracał uwagę Hitlerowi, że uprawia ryzykowną grę va skutki Mimo popełnionych błędów – z których największym było zlekceważenie ZSRR jako kraju dążącego do wojny – Józef Beck zrealizował swoje zadanie. Udało mu się zawiązać sojusz z Wielką Brytanią, a także wskrzesić i urealnić układ z Francją. Polska miała prawo czuć się w tej sytuacji bezpieczna. Tragedia Becka, tak jak całej II RP, polegała na tym, że zrobiwszy wszystko, co było możliwe, nie udało się uniknąć katastrofy. Tylko czy można było zrobić więcej?Tragiczne skutki, jakie przyniosła Polsce II wojna światowa, były dalekosiężne. Wrzesień 1939 r., okupacja hitlerowska i radziecka, Holokaust stanowią definitywny koniec Polski, jaką pamiętały trzy poprzednie pokolenia Polaków, przez cały XIX i początek XX w. Był to koniec społeczności wieloetnicznej, bogatej w różne tradycje kulturowe, z silną elitą intelektualną. Cała ta tradycja została unicestwiona wraz z wybuchem II wojny światowej, największej tragedii w całej historii Polski, z którą zabory nie mogą się równać. Rację ma Rafał Ziemkiewicz, że dramat ten domaga się ponownej analizy. Tylko czy wolno nam – znając dramatyczne okoliczności 1939 r. – nazwać upadek II RP samobójstwem? Bolesna Polska historia nie składa się z szalonych samobójców – pisząc w ten sposób o przeszłości, niebezpiecznie ją trywializujemy.